Ochrona dróg oddechowych – informacje podstawowe

Choroby układu oddechowego są powodowane lub rozwijają się z czasem, przez wdychanie niebezpiecznych substancji, które uszkadzają płuca. Choroby te stały się w ostatnich latach jednym z najważniejszych wyzwań zdrowotnych. Jeszcze przed pandemią COVID-19 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wskazywała na ten pilny problem zdrowotny i wzywała do wprowadzenia długofalowych strategii do walki z tymi chorobami.

Choroby układu oddechowego mogą być zarówno wywoływane, jak i zaostrzane przez czynniki związane z pracą. Dane dotyczące częstości występowania chorób zawodowych są niekompletne, głównie z powodu niejednolitego systemu ich rejestrowania. Wiadomo jednak, że około 17% przypadków astmy u dorosłych ma związek z pracą. W 2000 roku w Europie odnotowano 39 300 zgonów z powodu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, które były wynikiem narażenia zawodowego na pyły i spaliny. Alergiczne zewnątrzpochodne zapalenie pęcherzyków płucnych najczęściej występuje u rolników, co jest wynikiem ich narażenia na mikroorganizmy obecne w sianie oraz innych substancjach organicznych. Schorzenie to występuje także u pracowników narażonych na płynne metale. Związek z ekspozycją zawodową ma również około 15% przypadków raka płuc u mężczyzn oraz 5% u kobiet.

Wśród bardziej powszechnych chorób można wymienić:

• Przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) — jest czwartą najczęstszą przyczyną śmierci na świecie. Spowodowana wdychaniem pyłów, oparów lub gazów, 15% przypadków POChP rozwija się lub pogarsza się w wyniku pracy. Stanowi 34% zgonów z powodu chorób układu oddechowego w pracy każdego roku, główną substancją narażoną są pyły budowlane, takie jak drewno, krzemionka i minerały, pyły zbożowe i mączne, opary spawalnicze i kadm.

• Astmę — wdychanie szkodliwych pyłów, gazów i oparów może podrażniać drogi oddechowe osób z wcześniej istniejącą astmą, pogarszając stan — jest to znane jako astma związana z pracą. Astma zawodowa to reakcja alergiczna, która może wystąpić po narażeniu na substancje takie jak mąka lub pył drzewny. Substancje te, znane jako czynniki uczulające układ oddechowy, mogą powodować zmiany w drogach oddechowych u ludzi, znane jako „stan nadwrażliwości”. Gdy płuca staną się nadwrażliwe, dalsza ekspozycja na substancję może wywołać atak astmy.

• Pylicę krzemową — nieodwracalna choroba płuc spowodowana narażeniem na wdychanie krzemionki krystalicznej przez długi okres, może trwać do dziesięciu lat od momentu narażenia do wystąpienia choroby. Pracownicy z krzemicą są narażeni na zwiększone ryzyko gruźlicy, chorób nerek i zapalenia stawów. To jedna z głównych przyczyn raka i POChP.

Większość chorób układu oddechowego ma długi okres utajenia, co oznacza, że ​​zaczyna się rozwijać kilka lat po narażeniu w miejscu pracy. Do spowodowania poważnych uszkodzeń potrzebne są tylko niewielkie ilości, zwłaszcza jeśli chodzi o pył krzemionkowy. Dlatego też ważne jest zrozumienie skutków, jakie może powodować ten rodzaj narażenia, oraz znaczenia ochrony przed nim w miejscu pracy w jak największym stopniu.

Szacuje się, że przeciętna osoba bierze 12-20 oddechów na minutę, co daje średnio 23 000 oddechów dziennie. Nadmierne narażenie na niebezpieczne cząstki stałe w postaci pyłów, włókien i oparów w miejscu pracy może powodować zagrażające życiu problemy z oddychaniem. Wdychanie niebezpiecznych substancji, takich jak pył krzemionkowy, opary spawalnicze lub pył drzewny, może stwarzać poważne zagrożenia dla zdrowia, jeśli nie są stosowane żadne środki ochrony.

Zanieczyszczenia — czyli mieszaniny lub substancje, które są szkodliwe dla ludzi, zwierząt czy roślin — można podzielić na dwa rodzaje:

• naturalne — np. pyły mineralne
• syntetyczne i wytworzone przez człowieka — np. spaliny samochodowe i przemysłowe

Wśród naturalnych zanieczyszczeń wymagających odpowiedniej ochrony układu oddechowego można wymienić:

• Pył — cząstki o średnicy mniejszej niż 2,5 μm klasyfikowane są jako drobny pył. Duże stężenia pyłu mogą powstawać przy: szlifowaniu, zamiataniu, wierceniu.
• Dym — zazwyczaj uwalniany podczas procesu spalania, jest mieszaniną substancji gazowych i stałych, np.: substancje smoliste, dymy spawalnicze.
• Opary — gaz powstający w wyniku odparowania. Pozostaje w kontakcie z cieczą.
• Mgły — zawiesina kropli cieczy w powietrzu. Mgły i aerozole mogą stanowić zagrożenie podczas wdychania głęboko do płuc, niebezpieczne dla zdrowia mogą okazać się już puszki z łatwopalnymi składnikami.
• Gazy i pary — najczęstsze ryzyko narażenia występuje podczas prac malarskich i lakierniczych.

Zanieczyszczenia mogą przedostać się do organizmu poprzez:

• drogi oddechowe — wdychanie zanieczyszczeń unoszących się w powietrzu do płuc. Układ oddechowy zapewnia najszybszą i najbardziej bezpośrednią drogę do organizmu.
• drogi pokarmowe — spożycie przez kontakt dłoni z ustami,
• skórę — wchłanianie przez skórę, np. w wyniku narażenia na działanie substancji chemicznych.

Zagrożenia dotyczące dróg oddechowych zwykle nie są widoczne gołym okiem. Ze względu na to, że skutki nie następują od razu, zazwyczaj nawet nie jesteśmy świadomi ryzyka, które może prowadzić do poważnych i trwałych konsekwencji dla naszego zdrowia i życia. Niedobór tlenu oraz zanieczyszczone powietrze przez pary czy gazy mogą okazać się zagrożeniem dla naszego układu oddechowego. Identyfikacja zagrożenia stanowi kluczowy krok w zapewnieniu właściwej ochrony układu oddechowego. W sytuacjach, gdy środki ochrony zbiorowej stają się nieskuteczne lub niemożliwe do zastosowania, konieczne jest zapewnienie pracownikom odpowiedniego sprzętu ochrony dróg oddechowych.

Aby zapewnić bezpieczeństwo układu oddechowego, należy szczególnie zwrócić uwagę na zagrożenia występujące w następujących obszarach takich jak:

• Przemysł i produkcja: obróbka metali, kamienia i drewna, lutowanie, spawanie oraz produkcja tworzyw sztucznych i materiałów chemicznych.
• Rolnictwo: magazynowanie zbóż, stosowanie pestycydów i nawozów.
• Laboratoria i przemysł chemiczny: produkcja kosmetyków oraz leków.
• Sektor medyczny i farmaceutyczny: szpitale, pakowanie leków oraz sterylizacja narzędzi.
• Górnictwo i energetyka: wydobycie węgla i metali, eksploatacja złóż gazu.
• Branża spożywcza: magazynowanie produktów spożywczych, przetwarzanie surowców oraz dezynfekcja pomieszczeń produkcyjnych.
• Budownictwo: malowanie, lakierowanie, szlifowanie, wiercenie, czy praca przy rozbiórce azbestu.

W każdym z tych obszarów konieczne jest podejmowanie działań mających na celu minimalizację ryzyka dla układu oddechowego.

Zarządzanie ryzykiem jest kluczowe dla bezpieczeństwa w każdym środowisku pracy. Świadomość zagrożenia, ocena i zarządzanie niebezpiecznymi substancjami, od monitorowania powietrza po środki ochrony osobistej, a także przestrzeganie przepisów dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa oznacza stworzenie bezpiecznej przestrzeni do pracy.

Identyfikacja materiałów i substancji używanych w miejscu pracy pomoże ustalić środki kontroli, które muszą być wdrożone przed ich użyciem. Karty charakterystyki zawierają informacje o substancjach, ich zastosowaniach, identyfikacji zagrożeń i zagrożeniach dla zdrowia ludzi, a także porady dotyczące kontroli narażenia i ochrony osobistej.

Przed przystąpieniem do jakichkolwiek prac należy przeprowadzić ocenę ryzyka, aby zidentyfikować wszelkie ryzyka i rodzaje środków kontroli, które należy podjąć.

Bycie proaktywnym jest kluczowe w każdej ocenie ryzyka. W pierwszej kolejności należy określić, jakie jest potencjalnie niebezpieczne zagrożenie, a następnie kogo to może dotyczyć.

Identyfikacja i ocena ryzyka w 4 krokach:

• Identyfikacja zagrożenia — lista wszystkich zagrożeń występujących w środowisku pracy. Każda branża wiąże się z unikalnymi zagrożeniami i ryzykami, które należy przede wszystkim zidentyfikować.
• Ocena poziomu ryzyka — dzięki temu można ustalić priorytet eliminowania każdego czynnika. Kolejnym krokiem jest ocena aktualnych zagrożeń dla dróg oddechowych. 
• Środki zaradcze — mają na celu zmniejszenie narażenia pracowników przy spełnieniu obowiązujących przepisów.
• ŚOI — używane jedynie wtedy, kiedy działania poprzedzające nie redukują ryzyka zawodowego do bezpiecznego poziomu.

Ocena ryzyka może pomóc ocenić, czy wprowadzono wszystkie inne racjonalnie wykonalne środki w celu wyeliminowania lub kontrolowania narażenia. W przypadku gdy nie można uniknąć narażenia na niebezpieczne substancje, takie jak pyły, mgły i opary, należy chronić pracowników odpowiednimi i właściwymi środkami ochrony osobistej.

Środki ochrony układu oddechowego — ŚOUO — to wszelkie narzędzia, urządzenia i środki stosowane w celu zapewnienia ochrony układu oddechowego pracowników przed zanieczyszczeniami, szkodliwymi substancjami chemicznymi, pyłami, aerozolami, wirusami, bakteriami i innymi czynnikami stwarzającymi zagrożenie dla zdrowia lub życia. Obejmują różne rodzaje urządzeń i technologie, w zależności od rodzaju zagrożenia i środowiska pracy.

Ważne jest, aby stosować odpowiednie środki ochrony układu oddechowego oraz przestrzegać procedur bezpieczeństwa w miejscu pracy. Zminimalizuje to ryzyko narażenia na kontakt z substancjami niebezpiecznymi dla człowieka. 

• NDS — Najwyższe Dopuszczalne Stężenie — wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
• NDSCh — Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe — wartość średnia stężenia, która nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
• NDSP — Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe — wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczona w środowisku pracy w żadnym momencie.
  
  Aktualne wartości NDS, NDSCh i NDSP publikowane są w rozporządzeniach Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.
   
• Wskaźnik ochrony — pokazuje, ile razy zmniejszy się zanieczyszczenie powietrza po przejściu przez sprzęt oczyszczający (np. maskę z pochłaniaczem). Wskaźnik ochrony uwzględnia przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza maski na skutek penetracji w filtrze lub pochłaniaczu oraz na skutek nieszczelności przylegania maski. Wskaźnik ochrony może być nominalny (NPF) lub spodziewany APF).
• NPF — Nominalny wskaźnik ochrony (Nominal Protection Factor) - teoretyczny poziom ochrony zapewniany przez sprzęt ochrony dróg oddechowych stworzony na podstawie pomiarów wykonanych w laboratorium.
• APF — spodziewany wskaźnik ochrony (Assigned Protection Factor) - to poziom ochrony układu oddechowego w miejscu pracy, który rzeczywiście może zostać osiągnięty przez odpowiednio wyszkolonych i nadzorowanych pracowników. Poziom ochrony w rzeczywistym miejscu pracy często jest znacznie niższy niż zmierzony w symulowanych warunkach laboratoryjnych. Przy wyborze sprzętu oczyszczającego należy kierować się wartościami APF.

Przed zastosowaniem sprzętu ochrony dróg oddechowych należy zapoznać się z instrukcją użytkowania oraz upewnić się, czy nie jest przekroczona data ważności określona przez producenta. Po przekroczeniu terminu ważności producent nie gwarantuje zachowania własności ochronnych w deklarowanej klasie ochronnej. W przypadku filtrów a w szczególności pochłaniaczy ma to ogromne znaczenie. Dodatkowo należy upewnić się, czy opakowania nie są naruszone oraz, czy były właściwie przechowywane. 

Przed stosowaniem sprzętu ochrony układu oddechowego użytkownicy powinni zostać przeszkoleni przez uprawniony personel w zakresie prawidłowego użytkowania i wyjątkowych sytuacji, które mogą nastąpić podczas pracy w sprzęcie (np. nadmierny wzrost oporów oddychania, pojawienia się charakterystycznych zapachów).

Według zaleceń Instrukcji Krajów Wspólnoty Europejskiej, zawierającej zalecenia dotyczące doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego, wymagane jest, aby użytkownicy sprzętu ochrony układu oddechowego podlegali obowiązkowym, specjalistycznym badaniom lekarskim. Zaleca się, aby badania te przeprowadzać w następujących przedziałach czasowych:

• co trzy lata pracy dla pracowników do 35 lat,
• co dwa lata dla pracowników w wieku od 35 do 45,
• co roku dla pracowników powyżej 45 lat.

Ponadto, w celu prawidłowego funkcjonowania w przedsiębiorstwie sprzętu ochrony układu oddechowego należy prowadzić systematyczne kontrole stanu technicznego (przeglądy okresowe), sposobu przechowywania sprzętu, właściwego dopasowywania przez użytkowników. Kontrole te powinny być powtarzane  regularnie. Wdrożenie systemu kontroli powinno obejmować przygotowanie przez pracodawcę dla każdego użytkownika sprzętu ochronnego „kart kontrolnych”, pozwalających na szybkie sprawdzenie sposobu jego użytkowania. Karty te powinny być także przygotowane dla stref, gdzie występują szczególne zagrożenia.

Skorzystaj z naszego poradnika dotyczącego doboru produktów ochrony dróg oddechowych, aby dowiedzieć 

Sprzęt chroniący drogi oddechowe przed substancjami chemicznymi, gazami i pyłami zalicza się do III kategorii wg Dyrektywy 89/686/EWG, czyli należy do środków związanych z najwyższym ryzykiem utraty zdrowia. Jest to spowodowane tym, że wchłaniane do organizmu niebezpieczne substancje chemiczne mogą spowodować wiele chorób groźnych dla zdrowia i życia człowieka.

Stosowanie środków ochrony układu oddechowego podczas pracy wymagane jest gdy:

• zawartość tlenu we wdychanym powietrzu jest niższa niż 17% jego składu,
• stężenie niebezpiecznych substancji w powietrzu przekracza Najwyższe Dopuszczalne Stężenia (NDS) dla tych substancji,
• temperatura wdychanego powietrza przekracza dopuszczalną normę, w której człowiek może pracować.

Należy pamiętać, że sprzęt ochrony układu oddechowego powinien być odpowiednio dobrany, dopasowany oraz noszony przez cały czas narażenia.

W celu zapewnienia skutecznej ochrony należy upewnić się, że wybrany sprzęt został przetestowany zgodnie z odpowiednimi normami:

• PN-EN 149+A1:2010 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Półmaski filtrujące do ochrony przed cząstkami - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 405+A1:2010 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Półmaski pochłaniające lub filtrującopochłaniające z zaworami - Wymagania, badanie, znakowanie.

• PN-EN 136:2001. Sprzęt ochrony układu oddechowego - Maski - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 140:2001Sprzęt ochrony układu oddechowego - Półmaski i ćwierćmaski - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 143:2004 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Filtry - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 14387+A1:2010 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Pochłaniacze i filtropochłaniacze - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 148-1:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Gwinty do części twarzowych – Łącznik z gwintem okrągłym.
• PN-EN 148-2:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Gwinty do części twarzowych – Łącznik centralny.
• PN-EN 148-3:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Gwinty do części twarzowych – Łącznik z gwintem M 45 x 3.

• PN-EN 12941:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Oczyszczający sprzęt z wymuszonym przepływem powietrza wyposażony w hełm lub kaptur - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 12942:2002 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Oczyszczający sprzęt ze wspomaganiem przepływu powietrza wyposażony w maski, półmaski lub ćwierćmaski - Wymagania, badanie, znakowanie.

• PN-EN 14594:2007 Sprzęt ochrony układu oddechowego -- Aparaty wężowe sprężonego powietrza o przepływie ciągłym -- Wymagania, badanie, znakowanie.

• PN-EN 137:2008 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem wyposażone w maskę - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN EN 145:2000 Sprzęt ochrony układu oddechowego - Aparaty regeneracyjne ze sprężonym tlenem lub mieszanką sprężonego tlenu z azotem - Wymagania, badanie, znakowanie.

• PN-EN 402:2005 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Ucieczkowe aparaty powietrzne butlowe ze sprężonym powietrzem z automatem oddechowym wyposażone w maskę lub zespół ustnika - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN EN 403:2007 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Sprzęt oczyszczający wyposażony w kaptur, przeznaczony do użycia podczas pożaru - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN-EN 1146:2007 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Ucieczkowe aparaty powietrzne butlowe z kapturem - Wymagania, badanie, znakowanie.
• PN EN 13794:2005 Ucieczkowy sprzęt ochrony układu oddechowego - Ucieczkowe aparaty regeneracyjne - Wymagania, badanie, znakowanie.