Dobór i użytkowanie ŚOUO

Podstawowe pojęcia.

• NDS - Najwyższe Dopuszczalne Stężenie - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie Pracy, pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
• NDSCh - Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe - wartość średnia stężenia, która nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
• NDSP - Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe - wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.
  
  Aktualne wartości NDS, NDSCh i NDSP publikowane są w rozporządzeniach Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.
   
• Wskaźnik ochrony - pokazuje ile razy zmniejszy się zanieczyszczenie powietrza po przejściu przez sprzęt oczyszczający (np. maskę z pochłaniaczem). Wskaźnik ochrony uwzględnia przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza maski na skutek penetracji w filtrze lub pochłaniaczu oraz na skutek nieszczelności przylegania maski. Wskaźnik ochrony może być nominalny (NPF) lub spodziewany APF).
• NPF - Nominalny wskaźnik ochrony (Nominal Protection Factor) - teoretyczny poziom ochrony zapewniany przez sprzęt ochrony dróg oddechowych stworzony na podstawie pomiarów wykonanych w laboratorium.
• APF - spodziewany wskaźnik ochrony (Assigned Protection Factor) - to poziom ochrony układu oddechowego w miejscu pracy, który rzeczywiście może zostać osiągnięty przez odpowiednio wyszkolonych i nadzorowanych pracowników. Poziom ochrony w rzeczywistym miejscu pracy często jest znacznie niższy niż zmierzony w symulowanych warunkach laboratoryjnych. Przy wyborze sprzętu oczyszczającego należy kierować się wartościami APF.

Dobór środków ochrony układu oddechowego

Podczas doboru odpowiedniej ochrony dróg oddechowych należy uwzględnić poniższe czynniki:

• Ilość tlenu we wdychanym powietrzu - jeżeli zawartość tlenu wynosi poniżej 17% lub istnieje ryzyko przekroczenia tej granicy to należy stosować wyłącznie sprzęt izolujący (maski z doprowadzeniem sprężonego powietrza z zewnątrz lub aparaty butlowe). Należy mieć na uwadze, że zawartość tlenu może nagle ulec zmniejszeniu np. w ograniczonych przestrzeniach takich jak zbiorniki, studzienki, kanały, itp., lub też gdy tlen może zostać wyparty przez inny gaz.
• Rodzaj substancji niebezpiecznej - w pierwszej kolejności należy zidentyfikować szkodliwe substancje. Jeśli rodzaj zanieczyszczeń nie jest znany to nie można stosować sprzętu oczyszczającego a jedynie sprzęt izolujący.
• Forma zanieczyszczeń - należy określić czy zanieczyszczenia występują w postaci:
  - pyłów lub aerozoli na bazie wody - stosować należy filtry do cząstek stałych (S),
  - aerosolu z ciekłą fazą rozproszoną  - stosować należy filtry do cząstek stałych i cieczy (SL),
  - gazu i pary - stosować należy pochłaniacze,
  - kombinacji aerozoli, par i gazów - stosować należy filtropochłaniacze
• Stężenie substancji niebezpiecznej - na stanowisku należy dokonać pomiaru średniej ważonej stężenia niebezpiecznych substancji podczas 8-godzinnego czasu pracy. Wynik pomiaru należy porównać do Najwyższego Dopuszczalnego Stężenia (NDS) dla danej substancji.
  Jeżeli otrzymany wynik pomiaru jest mniejszy od NDS to ochrona dróg oddechowych nie jest konieczna.
  Jeżeli otrzymany wynik pomiaru jest większy od NDS to należy dobrać właściwą ochronę.
• Czy substancja niebezpieczna ma woń i/lub smak - jeżeli substancja jest pozbawiona woni i zapachu to zaleca się stosowanie sprzętu izolującego. Stosując sprzęt oczyszczający użytkownik nie jest w stanie stwierdzić czy doszło do "przebicia" pochłaniacza.

Dobór filtra

W pierwszej kolejności należy obliczyć minimalną wartość wskaźnika ochrony dzieląc stężenie substancji przez jej NDS. Po obliczeniu minimalnej wartości wskaźnika ochrony należy dokonać wyboru rodzaju i klasy sprzętu ochrony układu oddechowego tak, aby sprzęt ten posiadał wyższą wartość wskaźnika ochrony AFP.

Przykład:
- substancja zanieczyszczająca w postaci pyłu
- zmierzone stężenie: 4,8 mg/m3 (średnia ważona)
- NDS odczytany z tabeli dla tej substancji: 0,6 mg/m3
- obliczamy: Minimalny wskaźnik ochrony = 4,8 / 0,6 = 8
- dobieramy sprzęt dla którego AFP>8 (czyli sprzęt chroniący powyżej 8 x NDS)

Dobór pochłaniacza 

Po zidentyfikowaniu rodzaju substancji niebezpiecznej należy dobrać typ pochłaniacza odpowiedniego do tej substancji oraz dobrać klasę ochronną pochłaniacza - patrz: Klasyfikacja filtrów i pochłaniaczy.
Zawsze należy upewnić się czy pochłaniacz danego producenta został przetestowany i zaakceptowany do pracy z daną substancją.

W dalszej kolejności należy obliczyć minimalną wartość wskaźnika ochrony dzieląc stężenie substancji przez jej NDS. Po obliczeniu minimalnej wartości wskaźnika ochrony należy dokonać wyboru rodzaju sprzętu ochrony układu oddechowego tak, aby sprzęt ten posiadał wyższą wartość wskaźnika ochrony AFP.

Przykład:
- substancja zanieczyszczająca: aceton
- zmierzone stężenie: 3000 mg/m3 (średnia ważona)
- NDS odczytany z tabeli dla tej substancji: 200 mg/m3
- obliczamy: Minimalny wskaźnik ochrony = 3000 / 200 = 15
- dobieramy sprzęt dla którego AFP>15 (czyli sprzęt chroniący powyżej 15 x NDS)

Inne czynniki ważne wpływające na dobór sprzętu

• Intensywność pracy - stopień wysiłku przy pracy wiąże się z większą ilością powietrza wdychanego przez pracownika co prowadzi do wzrostu oporów oddychania. Zaleca się np. stosowanie filtrów o dużej pyłochłonności, które nie doprowadzają tak szybko do wzrostu oporów oddychania w miarę zanieczyszczania. Można również rozważyć zastosowanie systemu z nawiewem powietrza.
• Czas pracy - czas użycia sprzętu ochrony dróg oddechowych jest niekiedy ograniczony własnościami samego sprzętu, np. aparat oddechowy butlowy ma ograniczoną ilość powietrza w butlach. Bardzo wysoka koncentracja niebezpiecznej substancji wpływa na skrócenie czasu używania pochłaniacza. Podczas długiego czasu pracy ważne jest stosowanie wysokiej jakości sprzętu wpływającego na komfort użytkowania. Można również rozważyć zastosowanie systemu z nawiewem powietrza.
• Temperatura otoczenia, wilgotność - podwyższona temperatura na stanowisku pracy prowadzi do wzrostu wysiłku, szczególnie w połączeniu z dużą wilgotnością – zalecenia takie jak przy dużej intensywności pracy. Ponadto należy mieć świadomość, że podwyższona temperatura i duża wilgotność może wpłynąć na skrócenie czasu działania pochłaniacza.
• Widoczność - wszystkie typy ochron dróg oddechowych zmniejszają pole widzenia. Szczególnie dotyczy to masek pełnotwarzowych - powinny być więc wyposażone w wizjer o dużym polu widzenia.
• Mobilność - sprzęt ochrony dróg oddechowych częściowo ogranicza możliwość swobodnego poruszania się pracownika. Dotyczy się to ciasnych przestrzeni lub np. systemu z wężowym dostarczeniem sprężonego powietrza - pracownik jest zmuszony do ciągnięcia węża a dodatkowo jest niebezpieczeństwo jego zagięcia.
• Komunikacja - części twarzowe sprzętu zniekształcają głos, ale komunikacja jest możliwa w stosunkowo cichym miejscu i na krótkie odległości. Niektóre maski mają wbudowaną membranę ułatwiającą rozmowy.
• Współpraca z innym sprzętem ochrony osobistej - uwzględnić należy wpływ innego sprzętu ochrony osobistej na szczelność części twarzowej. W szczególności dotyczy to okularów. Jeżeli okulary znacznie zmniejszają szczelność maski pełnotwarzowej to lepiej użyć półmaski. W przypadku noszenia maski pełnotwarzowej i jednoczesnej konieczności ochrony słuchu lepiej zastosować wkładki przeciwhałasowe niż nauszniki.
• Szczelność maski - bardzo ważne jest zapewnienie prawidłowej szczelności części twarzowej. Użytkownicy mogą mieć różne kształty i rozmiar twarzy oraz zarost. Maski i półmaski dostarczane są też w różnych rozmiarach. Ważne jest aby każdy przed noszeniem maski sprawdził jej szczelność przylegania – w przypadku półmasek i masek należy dłonią zatkać wloty powietrza i starać się wykonać wdech obserwując jednocześnie czy nie ma przecieków powietrza w miejscach styku maski z twarzą. Dla osób ze szczególnie obfitym zarostem twarzy pozostają np. systemy z nawiewem powietrza wytwarzające pewne nadciśnienie w okolicy twarzy.

Zasady prawidłowego użytkowania ŚOUO

Przed zastosowaniem sprzętu ochrony dróg oddechowych należy zapoznać się z instrukcją użytkowania oraz upewnić się czy nie jest przekroczona data ważności określona przez producenta. Po przekroczeniu terminu ważności producent nie gwarantuje zachowania własności ochronnych w deklarowanej klasie ochronnej. W przypadku filtrów a w szczególności pochłaniaczy ma to ogromne znaczenie. Dodatkowo należy upewnić się, czy opakowania nie są naruszone oraz czy były właściwie przechowywane. 

Przed stosowaniem sprzętu ochrony układu oddechowego użytkownicy powinni zostać przeszkoleni przez uprawniony personel w zakresie prawidłowego użytkowania i wyjątkowych sytuacji, które mogą nastąpić podczas pracy w sprzęcie (np. nadmierny wzrost oporów oddychania, pojawienia się charakterystycznych zapachów).

Według zaleceń Instrukcji Krajów Wspólnoty Europejskiej, zawierającej zalecenia dotyczące doboru i użytkowania sprzętu ochrony układu oddechowego, wymagane jest, aby użytkownicy sprzętu ochrony układu oddechowego podlegali obowiązkowym, specjalistycznym badaniom lekarskim. Zaleca się, aby badania te przeprowadzać w następujących przedziałach czasowych:
- co trzy lata pracy dla pracowników do 35 lat,
- co dwa lata dla pracowników w wieku od 35 do 45,
- co roku dla pracowników powyżej 45 lat.

Ponadto, w celu prawidłowego funkcjonowania w przedsiębiorstwie sprzętu  ochrony układu oddechowego należy prowadzić systematyczne kontrole stanu technicznego (przeglądy okresowe), sposobu przechowywania sprzętu, właściwego dopasowywania przez użytkowników. Kontrole te powinny być powtarzane  regularnie. Wdrożenie systemu kontroli powinno obejmować przygotowanie przez pracodawcę dla każdego użytkownika sprzętu ochronnego „kart kontrolnych”, pozwalających na szybkie sprawdzenie sposobu jego użytkowania. Karty te powinny  być także przygotowane dla stref, gdzie występują szczególne zagrożenia.

Czas skutecznego działania pochłaniaczy

Czas skutecznego działania pochłaniaczy zależy od następujących czynników:
- typu pochłaniacza,
- pojemności sorpcyjnej,
- wilgotności i temperatury otaczającego powietrza,
- stopnia uciążliwości pracy,
- stężenia pary lub gazu w powietrzu,
- rodzaju gazu lub pary.

Dla użytkownika konieczność stosowania pochłaniaczy wiąże się z trudnościami w określeniu momentu, w którym niezbędna jest jego wymiana spowodowana nasyceniem sorbentu.  Dalsze użytkowanie elementu pochłaniającego powoduje, że użytkownik zaczyna oddychać zanieczyszczonym powietrzem.

Najpowszechniej stosowaną metodą oceny stopnia zużycia pochłaniaczy jest wykorzystanie ostrzegawczych cech substancji chemicznych takie jak: zapach, smak, drażnienie błon śluzowych. Dochodzi do tzw. "przebicia" pochłaniacza wyczuwalnego dla zmysłów. Postępowanie takie sprawdza się w większości niebezpiecznych substancji, lecz ma jednak swoje słabe strony - wiele niebezpiecznych dla człowieka substancji chemicznych jest wyczuwalne zmysłami węchu dopiero wtedy, gdy ich stężenie w powietrzu jest niebezpieczne dla organizmu człowieka. Dobierając więc sprzęt pochłaniający należy poddać dokładnej analizie rodzaj czynników chemicznych występujących w środowisku pracy i oszacować czas skutecznego działania uwzględniając wszystkie czynniki wpływające na zmianę ich pojemności sorpcyjnej.

Czas użytkowania filtra

W miarę upływu czasu pracy filtra następuje systematyczny wzrost oporów przepływu powietrza. Moment wymiany filtra jest określany subiektywnie przez użytkownika w momencie, gdy wartość oporów powietrza przekroczy akceptowalną wartość.