Zagrożenia dla skóry

Według danych statystycznych w Polsce notuje się co roku kilkaset przypadków zawodowych chorób skóry. Jednak dane te nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji, ponieważ są one wynikiem niskiego poziomu diagnostyki krajowej, a nie wynikiem znakomitego stanu warunków pracy, gdyż porównując je z danymi dotyczącymi zachorowań w Europie, zauważymy wielką sprzeczność — np. w Niemczech  w 2001 odnotowano aż ponad 19 tysięcy przypadków zawodowych chorób skóry. Wśród chorób zawodowych w Europie Zachodniej choroby skóry znalazły się na pierwszym miejscu. O ile zapadalność na inne choroby zawodowe ma tendencję malejącą, to ilość chorób skóry ciągle rośnie. Co ciekawe nastąpiło dość wyraźne przesunięcie ilości odnotowanych przypadków z tak zwanych "brudnych" do tradycyjnie "czystych" gałęzi przemysłu. Związane jest to z redukcją zatrudnienia w takich sektorach przemysłu ciężkiego jak górnictwo czy hutnictwo. W tym samym czasie jednak notuje się zwiększoną ilość zachorowań w takich branżach jak przemysł elektroniczny, spożywczy, medycyna czy fryzjerstwo. Poważną grupę ryzyka stanowią również osoby narażone na kontakt z chłodziwami rozcieńczalnymi w wodzie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest praca w warunkach wilgotnych, długotrwałe korzystanie z odzieży ochronnej — brak dostępu powietrza i kontakt ze środkami do dezynfekcji dłoni (służby i personel medyczny).

Kilka faktów na temat ochrony skóry:

• Według Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy choroby skóry są drugim najczęściej występującym problemem zdrowotnym związanym z pracą w Europie.
• Szacuje się, że nawet do 40% pracowników będzie miało problemy skórne w trakcie swojej kariery zawodowej. Aż 98% przypadków nie jest kiedykolwiek zgłaszanych.
• Stwierdzono, że u 75% pacjentów z zawodowym zapaleniem skóry rozwinęła się przewlekła choroba skóry.
• Ponad połowa czasu pracy utraconego z powodu chorób zawodowych spowodowana jest zapaleniem skóry.

Kilka faktów na temat higieny skóry:

• Ręce są najskuteczniejszą metodą rozprzestrzeniania zarazków, mimo to ponad połowa pracowników nie zna podstawowych zasad mycia rąk.
• Co najmniej 40% pracowników nie myje rąk wystarczająco często lub wystarczająco długo, aby chronić się przed rozprzestrzenianiem się zarazków.
• (65% pracowników zajmujących się konserwacją i budową oraz 47% pracowników biurowych myje ręce rzadziej niż pięć razy dziennie.)
• Średni czas mycia rąk wynosi mniej niż 10 sekund, a mycie nie obejmuje miejsc, w których najczęściej gromadzą się zarazki, np. pod paznokciami i na grzbietach dłoni.
• Badania wykazały, że dobre praktyki higieny rąk mogą zmniejszyć liczbę zachorowań, absencji chorobowej i związanych z nią kosztów o co najmniej 18%, a nawet o 40%.

Dyrektywa 89/656/EWG, obejmująca minimalne wymagania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia dotyczące stosowania przez pracowników środków ochrony indywidualnej zalicza kremy i maści ochronne do ochron indywidualnych. Środki ochrony skóry objęte są polską normą PN-88/Z-08054 „Dermatologiczne środki ochrony osobistej. Klasyfikacja i wymagania”. Według tej normy środki osłaniające skórę, do których zalicza się kremy, żele i maści ochronne, stosuje się do ochrony rąk przed działaniem szkodliwych czynników występujących podczas pracy, takich jak: pyły, żywice, barwniki, woda, wodne roztwory soli i kwasów o stężeniu do 5%, chłodziwa, rozpuszczalniki organiczne, pokosty, farby, produkty destylacji ropy naftowej, kleje, czynniki biologiczne i promieniowanie ultrafioletowe.

Pracodawca ma obowiązek przeprowadzania oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego występującego przy określonych pracach i związanego z wykonywaną pracą oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko. W zależności od wyników oceny ryzyka pracodawca powinien zapewnić pracownikom odpowiednie środki ochrony skóry.

Norma PN-N-18002:2000 "Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego" przedstawia ogólne zasady dotyczące oceniania ryzyka zawodowego. Określa, jak należy przygotować i przeprowadzić taką ocenę na różnych stanowiskach pracy. Obowiązek przeprowadzenia oraz udokumentowania oceny ryzyka dotyczy przypadków, w których ryzyko rzeczywiście występuje, co oznacza, że należy zweryfikować, czy w danym miejscu pracy ryzyko zawodowe istnieje.

Natomiast Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30.12.2004 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych zawiera szczegółowe zalecenia dotyczące ochrony pracowników. 

W sytuacji, gdy pracownicy są narażeni na działanie szkodliwych substancji przenikających przez skórę, niemożliwe jest ustalenie bezpiecznego poziomu stężenia ani maksymalnego czasu kontaktu z tymi substancjami, ponieważ brak jest ustalonych najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS). Dlatego przy ocenie ryzyka należy uwzględnić charakter działania tych substancji w kontakcie ze skórą. Zwykle zagrożenie wiąże się z możliwością bezpośredniego zetknięcia się skóry pracownika z danymi substancjami, co może mieć miejsce np. w przypadku polania czy opryskania. Przy ocenie ryzyka powinno się również wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo kontaktu substancji ze skórą, czas narażenia oraz potencjalne konsekwencje takiego kontaktu.

Należy przy tym zaznaczyć, że skuteczność środków zapobiegawczych musi podlegać ciągłej weryfikacji oraz należy ją dostosowywać do zmieniających się okoliczności.

Ochrona skóry ogranicza się przede wszystkim do ochrony dłoni. 95% wszystkich zawodowych chorób skóry to uczulenia i podrażnienia pojawiające się na dłoniach. Niekorzystne działanie na skórę rąk wywierają głównie czynniki chemiczne, z którymi mamy do czynienia na stanowiskach pracy. Skóra ludzka wchłania substancje rozpuszczające się zarówno w tłuszczach jak i w wodzie. Szkodliwe substancje drażniące zawarte np. w emulsjach smarujących, chłodzących, farbach, lakierach, żywicach dość łatwo przenikają w głąb skóry, wnikają do krwiobiegu i osadzają się w narządach wewnętrznych, w konsekwencji prowadząc do ich uszkodzenia i często do zmian nowotworowych. Szczególnie łatwo przenikają przez skórę węglowodory aromatyczne (benzen, toluen, ksylen) i alifatyczne (benzyna, nafta), aromatyczne aminy, związki nitrowe, fenole, insektycydy fosforoorganiczne, disiarczek węgla, tetraetylek ołowiu itp. Wchłanianie substancji szkodliwych zależy od stanu, w jakim znajduje się skóra. Wpływ na to mają: grubość skóry, wiek człowieka, temperatura, wilgotność otoczenia itp. Łatwość wchłaniania substancji chemicznych zwiększają wszelkie urazy, skaleczenia, oparzenia i wszelakie alergie. Nie tylko środki toksyczne powodują choroby skóry. Nawet roztwory wodne pozornie mało szkodliwe, takie jak: mydło, chlorek sodowy, detergenty, środki czyszczące powodują odtłuszczenie, macerację, podrażnienia, a w następstwie mikrourazy prowadzące do powstawania wyprysków i owrzodzeń. Ciągła praca w rękawicach gumowych, np. chirurgicznych, również powoduje rozmoczenie naskórka pod wpływem wydzielanego przez skórę potu. Stąd wynika potrzeba higieny osobistej, odpowiedniego czyszczenia skóry i należytej pielęgnacji.

Dobór i zastosowanie środków zapobiegawczych opiera się na ocenie ryzyka i określeniu szkodliwego działania czynnika na skórę. Podjęcie odpowiednich i zarazem skutecznych środków w celu ograniczenia narażenia skóry jest wymagane przez pracodawcę. Środki ochrony indywidualnej stosuje się, gdy wcześniej podejmowane metody likwidacji lub ograniczenia zagrożenia okazały się nieskuteczne, lub niewystarczające. Środki zapobiegawcze obejmują między innymi:

• przygotowanie stanowiska pracy wraz z dostępną instrukcją,
• sporządzenie programu ochrony skóry dla każdego stanowiska pracy,
• stosowanie środków ochrony skóry, np.: podczas używania szczelnych rękawic ochronnych należy pamiętać o dłuższych i częstszych przerwach w ich używaniu, stosowaniu dodatkowych, wewnętrznych bawełnianych rękawiczek pochłaniających wilgoć lub stosowanie odpowiednich środków ochrony skóry,
• szkolenia pracowników,
• okresowe badania zdrowia pracowników.

Zalecenia dotyczące ochrony skóry dotyczą nie tylko wyboru odpowiednich środków, ale również ich używania i określenia skuteczności. Mają na celu ułatwienie dostępu do niezbędnych informacji dotyczących minimalnych wymagań środków ochrony skóry przeznaczonych do stosowania w miejscu pracy. Środki ochrony skóry mają zapobiegać negatywnym skutkom kontaktu skóry z substancjami drażniącymi, alergenami, promieniowaniem słonecznym czy innymi czynnikami środowiskowymi.

Najbardziej efektywnym sposobem zabezpieczenia skóry rąk przed substancjami szkodliwymi są rękawice ochronne. Jednak nie na wszystkich stanowiskach pracy używanie rękawic jest dozwolone, ponieważ niektóre elementy wirujące mogą poważnie uszkodzić dłoń. Noszenie szczelnych rękawic może być niewygodne i szkodliwe w dłuższej perspektywie. Rękawice zwykle nie są używane podczas precyzyjnych czynności, takich jak naprawa silników, prace konserwatorskie czy modelarstwo. W takich przypadkach pracownicy powinni chronić swoje dłonie za pomocą kremów ochronnych (barierowych). 

Stosowanie środków ochrony skóry nie zapewnia pełnej ochrony takiej jak rękawice, które chronią przed urazami mechanicznymi, gorącem, zimnem itp. Niemniej, jednak gdy kremy ochronne są prawidłowo stosowane, mogą:

• ograniczyć ryzyko przenikania przez skórę związków chemicznych o dużych cząsteczkach, np. żywic,
• zmniejszyć ścieranie naskórka przy powtarzającym się kontakcie mechanicznym,
• zapewnić odpowiedni poziom nawilżenia naskórka,
• ułatwić oczyszczanie skóry po pracy,
• być aplikowane na różne części ciała: ręce, nadgarstki, przedramiona, twarz (z wyjątkiem błon śluzowych i uszkodzonej skóry).

Należy jednak pamiętać o pewnych ograniczeniach i niedogodnościach związanych ze stosowaniem środków ochrony skóry, takich jak:

• niepełne pokrycie skóry dłoni (np. przestrzenie między palcami lub pod paznokciami),
• brak ochrony skóry dłoni przed toksycznymi, żrącymi substancjami oraz ścierającymi cząstkami, takimi jak metalowe opiłki, proszek szklany, piasek, włókno szklane itp.,
• tymczasowa ochrona skóry na okres od 2 do 4 godzin, pod warunkiem że w tym czasie nie ma kontaktu z wodą.

Pierwsze objawy pogarszania się stanu skóry to suchość, szorstkość, zaczerwienienie, świąd. Brak ochrony skóry może być powodem wystąpienia powyższych oznak należy się skonsultować z lekarzem. Szkodliwe substancje obecne na stanowisku pracy i długotrwały, często wieloletni kontakt z nimi prowadzą początkowo do przesuszenia wierzchnich warstw naskórka, czasami do wyprysku kontaktowego, który nieleczony może przerodzić się w groźnie dla zdrowia czy nawet życia pracownika zawodowe choroby skóry. Ponieważ w większości przypadków jest to proces wieloletni, zarówno pracownicy jak i pracodawcy nie zdają sobie sprawy z zagrożeń oraz konsekwencji, na jakie są narażeni w przyszłości. I mowa tu nie tylko o skutkach widocznych na powierzchni skóry, ale również, a może przede wszystkim, o takich zjawiskach jak np. odkładanie się niebezpiecznych związków w narządach wewnętrznych. Nasz organizm przez lata będzie wchłaniał przez skórę niebezpieczne związki, co w przyszłości może skutkować różnymi chorobami płuc, nerek czy wątroby, nie wyłączając chorób nowotworowych.

Zawodowe choroby skóry powstają często również wskutek niewłaściwego sposobu czyszczenia skóry. Dlatego każde mycie i usuwanie brudu powinno być możliwie staranne. Oznacza to, że środek używany do czyszczenia skóry powinien być nie tylko skuteczny, lecz również przyjazny dla skóry. Jednakże pracodawcy często pomijają względy dermatologiczne przy wyborze środków czystości. Dzieje się tak, bądź z powodu nieznajomości tematu, bądź źle pojmowanych względów ekonomicznych. W praktyce o wyborze produktu najczęściej decyduje jego niska cena. Ponadto wiele zakładów pracy decyduje się na zakup jednego, często bardzo silnego środka pomimo faktu, iż w wielu przypadkach wystarczyłby produkt nie tak silny, a bezpieczniejszy dla naszej skóry.  Z drugiej strony zdarzają się sytuacje, w których szczególnie uporczywe zabrudzenia usuwane są ze skóry w sposób prymitywny i niebezpieczny dla zdrowia pracowników np. przy użyciu piasku, trocin, granulowanego plastiku, pumeksu, wybielaczy chemicznych czy rozpuszczalników. Należy pamiętać, aby dobrać środki czyszczące w zależności od stopnia zabrudzenia oraz aby zawierały naturalne środki ścierne.

Podstawowym sposobem zabezpieczenia pracowników przed urazami skóry w miejscu pracy jest dostarczenie odpowiednio dobranych środków ochrony osobistej. To jednak nie wszystko – oprócz tego należy zadbać o unikanie nadmiernego narażania ich na wpływ szkodliwych czynników. Nie bez znaczenia jest również regularna codzienna higiena, w tym regeneracja skóry. Należy mieć na uwadze także to, że urazy związane ze skórą stanowią sporą część chorób zawodowych – dlatego ochrona w tym zakresie jest tak istotna. Stosowanie kremów ochronnych nie tylko zabezpiecza przed różnego rodzaju zabrudzeniami, ale również ułatwia czyszczenie rąk.